اينك پس از انتشار جلد دوم دائرة المعارف قرآن كريم و در آستانه انتشار مجلّد سّوم نگاهى كوتاه به روند و چگونگى تدوين دائرة المعارف قرآن كريم خواهيم داشت.
هدف اصلى اين دائرة المعارف، عبارت از ارائه اطّلاعات ناب و اصيل در قلمرو موضوعات قرآنى است؛ به گونهاى كه اهل تحقيق در اين موضوعات را به مثابه منبعى مادر و ماندگار، از منابع فرعى بى نياز كند. در كنار اين هدف اصلى و خاص، غرض عمومى تدوين دائرة المعارف حاضر اين است كه مخاطبان دانش پژوه در حدّ مطالعات پايه اسلامى نيز بتوانند از پژوهشهاى اصيل و استوار قرآنى بهره گيرند؛ از اين رو، كوشيده شده تا طلاّب و دانشجويان و عموم دانش پژوهان آشنا به مبانى قرآنى نيز به فراخور توان و در عرصه مطالعات عمومى يا تخصّصى خود، بتوانند از مقالات اين دائرة المعارف استفاده كنند.
از آنجا كه تا كنون هيچ مأخذى، به هيچ زبانى تدوين نشده كه هدف آن، ارائه اطّلاعات جامع قرآنى به سبك و شيوه علمى و با معيارهاى امروزين تدوين دائرة المعارف باشد؛ از اين رو، «نظام يافتگىِ اطّلاعاتِ پايه و اصيل در قالب مقالاتِ تنظيم شده با نثر علمى» مهمترين دغدغه تدوين دائرة المعارفهاى امروزين است كه در هيچ يك از آثار ارائه شده نمىتوان از آن نشان جُست؛ به اين دليل كه پديد آورندگان آن آثار يا در پى چنين هدفى نبوده و فقط مىخواستهاند قاموس يا معجمى قرآنى پديد آورند يا اين هدف را دنبال مىكردهاند؛ امّا سازمان و مجموعهاى دائرة المعارفى تدارك نديده بودهاند تا بتوانند چنين هدفى را برآورند.
از ويژگىها و شاخصههاى برجسته اين دائرة المعارف اين است كه تنها در بخش مدخلها افزون بر 3000 مدخل اصلى در جدول تدوين مقالات فهرست شده كه خود حجم عظيم كار را مىنمايد. چينش مدخلها نيز بر پايه الفباى فارسى است از اين رو خواننده پارسى زبان به آسانى مىتواند در هنگام پژوهش به مطالب مورد نياز خويش دست يابد. نكته مهم ديگر آنكه همه مقالات اين دائرة المعارف، داراى رويكرد قرآنى بوده و با صبغه قرآنى نگارش يافته است.
ويژگى ديگر دائرةالمعارف حاضر آن است كه نگاه تخصصى به مباحث و مدخلها دارد. از اين رو مقالات مدخلها در اين فضا تأليف و تدوين مىگردد. براى رسيدن به اين مهم، به تناسب خاستگاه و قلمرو مدخلها و با توجه به تعداد آنها، شش بخش علمى شكل گرفته تا به صورت تخصصى به موضوع نگريسته و به زواياى تخصصى آن توجه شود. اين بخشها عبارتند از:
1. فلسفه و كلام: در اين بخش، مدخلهاى كلامى مانند آخرت، احكم الحاكمين و اسماء و صفات الهى به بحث گذاشته مىشود.
2. فقه و حقوق: از مدخلهاى مربوط به اين بخش مىتوان از اجتهاد، ارتداد و اسارت نام برد.
3. تاريخ و اعلام: به طور مثال، مدخلهاى ابوطالب، اصحاب صفّه، و اُحد به اين قلمرو مربوط است.
4. علوم قرآنى: مدخلهاى اعجاز، ادبيات قرآن، و احسن الحديث را در اين قلمرو مىتوان نام برد.
5. اديان: نمونه مدخلهاى اين بخش، ادريس، اسحاق، و انجيل است.
6. معارف و مفاهيم: شامل (اخلاق، اقتصاد، علوم سياسى، علوم طبيعى، مفاهيم عمومى و...) مدخلهاى آب، احسان، و استكبار، نمونهاى از مدخلهاى مربوط به اين قلمرو است.
براى حفظ اصل بى طرفى و علميّت، همه آرا و ديدگاههاى مهم و بنيادين در هر موضوع و مسأله به صورت مستند و بدون افزايش و كاهش آورده مىشود؛ سپس نقدهاى علمى وارد بر هر ديدگاه ذكر، و آراى موافقان و مخالفان بدون تصرّف ارزش داورانه نقل مىگردد. براى آنكه عموم مخاطبان دائرةالمعارف بتوانند از بحث بهره برگيرند، دستاورد رويارويىهاى علمى مزبور به صورت گزارش و تحليل بى طرفانه درج مىشود. بديهى است كه چنانچه مؤلّف مقاله در موضوعى داراى رأى خاص باشد، آن رأى در رديف همان آراى پيش گفته و به همان شيوه جلوه خواهد كرد.
شيوه طرح مطالب در هر مقاله به گونهاى است كه به آرا و عقايد خاصّ مذاهب و مكاتب اسلامى احترام نهاده شود و هرگونه نقد ديدگاههاى غير شيعى يا غير مشهور با روشى منصفانه و علمى صورت پذيرد، تا از هر نوع تشنّج يا دامن زدن به اختلافهاى مذهبى پرهيز گردد. هم چنين در نقد و تحليل ديدگاههاى دانشمندان مسلمان و غير مسلمان، كوشيده مىشود تا تنها از جنبه علمى و تحقيقى به آراى آنان نگريسته شود، و از داورىهاى شخصى كه خارج از حيطه تخصصّى هر مقاله است، پرهيز شود.
منابع مقالات نيز منحصر به كتابهاى چاپ شده نيست و هنگام لزوم، از كتابهاى خطّى، مقالات، رسالهها و پايان نامهاى حوزهاى و دانشگاهى نيز بهره گرفته شده است. بنابر آن است كه منابع مقالات دائرة المعارف كاملاً معتبر باشند؛ يعنى از جنبه كتاب شناسانه، از متون مرجع و اصيل و دست اوّل به شمار آيند. فقط در مواردى به متون درجه دوم، از جمله منابع معاصر استناد مىشود كه ضرورتى در ميان باشد؛ به طور مثال موضوع مورد بحث در منابع اخير، تازه و ابتكارى يا مشتمل بر ديدگاه و تحليلى نو باشد. گرچه در هر مقاله، كوشيده شده از عمده منابع علمى و معتبر در قلمرو آن مقاله استفاده شود، در استفاده از آثار دانش وران غير مسلمان و نيز در مراجعه به آثار مسلمانان غرض ورز و متعصّب، نكته سنجى و دركِ مواضع حسّاس همواره مدّنظر است. گفتنى است كه ارجاع مطلبى به يك منبع، لزوماً بدان معنى نيست كه مطلب مزبور در همان منبع كاملاً پذيرفته شده باشد.
اميد است با استمداد از آموزههايى كه از معارف اهل بيتعليهم السلام بدست آمده بتوان بزرگترين دائرة المعارف قرآنى جهان را عرضه نمود و از اين طريق يك خلاء جدى را كه در مجموعه پژوهشهاى قرآنى وجود دارد، برطرف ساخت.
اكنون جلد نخست اين دائرة المعارف با بيش از 80 مقاله در موضوعاتى مانند: آب، آبرو، آتش، آثار باستانى، آخرالزمان، آخرت، آدم، آزادى، آسانى، آسمان، آشتى، آمنه، آل فرعون، آيات خدا، آيات نام دار، ابرار و ابراهيم به چاپ رسيده و به دوستداران قرآن كريم عرضه شده است.
جلد دوم آن نيز با موضوعاتى چون: ابوطالب، اتمام حجت، اثاث، اجاره، اجرت، اجزاء، اجل، اجماع، احتضار، احرام، احزاب، احسن الحديث، احسن القصص، احصاء، احصار و صدّ، احصان، احضار، احقاف، اخبات، اخلاص، ادب، ادبيات، اذان، اراده، ارتداد، ارميا، ارهاص، ازلام، اسارت و اسباب نزول انتشار يافته است.
جلد سوم نيز با موضوعاتى چون: اسباط، استبداد، استثمار، استثنا، استحباب، استحسان، استخاره، استخوان، استدراج، استراق سمع، استرجاع، استسقاء، استضعاف، استعاذه، استعاره، استعانت، استغاثه، استغفار، استقامت، استقلال، استهزاء، استكبار، اسحاق، اسراء، اسرافيل، اسلام، اسماء و صفات، اسوه، اشتراك در قرآن، اشراط الساعة، اشعار و تقليد، اصحاب اخدود، اصحاب ايكه، اصحاب الجنة، اصحاب رس، و اصحاب رقيم مراحل نهايى خود را مىگذارند و مقالات جلد چهارم و پنجم نيز تأليف شده و در حال ارزيابى است.
پيش بينى مىشود مجموع مدخلها از 3000 تجاوز كرده، از ميان آنها 2000 مدخل اصلى را كه در ذيل آن مقاله تدوين مىشود، در 25 جلد تدوين شود كه اميدواريم تا پايان دهه 80 به اتمام برسد.
اميد است كار ترجمه اين دانشنامه به زبانهاى عربى و انگليسى به زودى آغاز شود؛ اما از آنجا كه از نظر ترتيب حروف الفبا تفاوتهايى در زبان فارسى با عربى و انگليسى وجود دارد، اين ترجمه، پس از اتمام تدوين دائرة المعارف عرضه خواهد شد. هم چنين از ديگر برنامههاى پيش بينى شده «طرح دائرةالمعارف كودكان و نوجوانان» است كه با هدف ارائه اطلاعات ناب و اصيل در قلمرو موضوعات قرآنى و با ادبيات مخصوصِ اين قشر، عرضه خواهد شد.